Vrijwilligers reizen af naar Namibië om te werken bij NGO's die de cheeta beschermen. Op social media wordt namelijk het beeld van cheeta's neergezet dat het een race tegen de klok is om uitsterven te voorkomen. Maar zulke boodschappen geven geen volledig beeld van cheetabescherming in Namibië, stelt onderzoeker Suzanne Brandon in haar proefschrift.
Op de kaft van Suzanne Brandons proefschrift kijkt een cheeta je vanachter kippengaas doordringend aan. Het is een kenmerkend beeld dat voortkomt uit het "Extinction Spectacle", het uitstervingsspektakel. Op Facebook en Twitter groeide het jachtluipaard namelijk in de laatste tien jaar uit tot een soort met uitsterven bedreigde superster. Die sterrenstatus trekt vrijwilligers naar NGO's in Namibië wiens twijfelachtige praktijken de situatie van het dier hoogstens in stand lijkten te houden. Bovendien blijft er weinig aandacht over voor initiatieven die meer impact kunnen maken op de biodiversiteit van het land.
Brandon kwam voor het eerst in aanraking met cheeta's toen ze voor haar MSc-thesis over landbouw en voedselzekerheid op bezoek was in Namibië. 'Boeren kwamen daar soms in conflict met de cheeta's in de omgeving. Bij WUR kreeg ik de kans om terug te reizen om dat conflict te onderzoeken,' vertelt ze. Brandon werd begeleid door David Ludwig en hoogleraar Anita Hardon bij de leerstoelgroep Knowledge, Technology, and Innovation. Voor het onderzoek bracht ze 13 maanden door in Namibië om etnografische gegevens en twee jaar om online data te verzamelen. Ze verdedigde haar proefschrift op 21 februari 2025.
#SaveTheCheetah
Voor haar onderzoek gebruikte Brandon een kwalitatieve, embedded case study-benadering. Dit hield in dat ze interviews afnam, observaties deed, dagboeken van vrijwilligers naploos en literatuur bestudeerde. Zo kon Brandon zich verdiepen in wat de NGO's in Namibië precies doen aan de bescherming van cheeta's en hoe dat past binnen de historische, sociale en politieke context van het land.
Maar in december 2016 diende zich plotseling een geheel nieuw aspect van het onderwerp aan: de invloed van social media. Brandon was voor de kerst bij haar familie in de VS toen ze een stroom van tweets en berichten langs zag komen. Hashtags als #RaceAgainstExtinction en #SaveTheCheetah werden plotseling populair. 'Ik besefte me direct: dit moet ik meenemen in mijn onderzoek.' Dus ze maakte screenshots en begon alle berichten te verzamelen en analyseren.
Wat was er gebeurd? Een paar wetenschappers hadden geadviseerd om de wereldwijde status van de cheeta van "kwetsbaar" in "bedreigd" te veranderen. Dat gebeurde niet, maar het bericht ging zijn eigen leven leiden. 'Op social media ging het helemaal los in een periode van slechts drie dagen, met berichten uit verschillende bronnen, zoals de BBC, National Geographic, New York Times, maar ook onderzoekers, natuurbeschermers, het algemene publiek en een paar beroemdheden van over de hele wereld. Dat vergrootte het bereik van de alarmistische boodschap enorm. Nog steeds zien we op Internationale Cheeta Dag een piek in de aandacht voor het dier op social media.'
Het uitstervingsspektakel
Deze drie dagen aan plotselinge aandacht bleken te passen in een theorie uit 2010 die 'the Spectacle of Nature' heet. Die theorie beschrijft hoe spectaculaire natuurbeelden worden gebruikt om bewustwording en betrokkenheid te creëren bij een groot publiek. Brandon zag dat rondom de cheeta nog iets anders meespeelde: de emoties die opkomen bij de gedachte dat een dier voorgoed uitsterft: the Extinction Spectacle dus. Brandon: 'Het was duidelijk dat extinctie werd gecommuniceerd via hashtags in social media posts. Dat leidde tot betrokkenheid bij een groot publiek en dus meer aandacht voor de cheeta.'
De plotselinge aandacht voor de bedreigde cheeta had gevolgen, zag Brandon. 'De informatie over de cheeta versnipperde en er werd ook desinformatie verspreid. De claim schetste online een incompleet beeld van wat er daadwerkelijk in Namibië gebeurt onder de noemer cheetabescherming. De NGO's gebruiken de emoties rondom de term uitsterving om de aandacht te krijgen en geld op te halen voor hun werk.' De situatie van de cheeta is echter veel complexer volgens Brandon.
Bedreiging door mens-dier conflicten
De cheeta heeft wereldwijd te maken met bedreigingen door onder andere jacht en verlies van leefgebied. De Aziatische cheeta heeft de status bedreigd op de IUCN Rode lijst van bedreigde soorten. 'Uit mijn onderzoek in Namibië kwam naar voren dat de cheetapopulatie daar juist stabiel was in die periode. Ze blijven wel weg uit nationale parken, die goed beschermd zijn. Dat komt doordat leeuwen daar als grootste roofdier aan de top van het voedselweb staan. Cheeta's hebben daar geen plek. Ze worden soms zelfs opgegeten door leeuwen.'
Het gevlekte roofdier komt wel veel voor buiten de officiële natuurparken. Dat heeft ook te maken met de historie van Namibië, valt te lezen in het proefschrift. Arme witte veehouders uit Zuid-Afrika kregen tijdens de apartheid land in Centraal- en Zuid-Namibië om te boeren. De aanwezigheid van leeuwen en andere roofdieren maakte veeteelt moeilijk, omdat leeuwen als schadelijk werden beschouwd. Als gevolg daarvan werden leeuwen in het gebied uitgeroeid, waardoor er een niche ontstond voor cheeta's. 'Juist daar ontstonden conflicten tussen mens en dier en die zien we nog steeds.'
Vrijwilligers in natuurbescherming
Brandon bezocht in Namibië NGO's die zich richten op de bescherming van cheeta's. Die worden geleid door rijke grootgrondbezitters, vaak boeren. 'Deze NGO's hebben dus grote stukken eigen grond en zijn ook vanuit de historie aan weinig overheidsregels gebonden. Zij hebben het recht om alle activiteiten te ontplooien die passen binnen de kaders van de Namibische wet. De overheid heeft daardoor weinig zicht op wat daar precies gebeurt.'
Uit interviews blijkt dat vrijwilligers zeer betrokken zijn en gemotiveerd om bij te dragen de bescherming van de cheeta. Zij zorgen bijvoorbeeld voor cheeta's die gewond zijn geraakt of gered zijn van handelaren. De cheeta's leven in omheinde verblijven, vaak kleiner dan een voetbalveld. Vrijwilligers voeren de dieren of doen onderzoek. Om dat werk te mogen doen, betalen vrijwilligers flink. 'Natuurbescherming is een commerciële zaak geworden. Vrijwilligers zijn nodig om de activiteiten van de NGO te bekostigen.'
Dit model heeft een duidelijke schaduwzijde, vertelt Brandon. 'Deze cheeta's worden vrijwel nooit weer losgelaten in het wild. Ze kunnen niet overleven zonder hulp, omdat ze niet hebben geleerd om te jagen. Zij zijn immers in gevangenschap gehouden en gevoerd door mensen. Dat zijn dus de vrijwilligers. Een cheeta vrijlaten die meer dan drie maanden in gevangenschap heeft geleefd, is een gevaar voor zichzelf en de mensen bij wie het naar eten gaat zoeken.'
Geen bijdrage aan behoud biodiversiteit
Deze praktijken maken cheetabescherming door NGO's totaal verschillend van de inspanningen voor natuurbescherming door de Namibische overheid. 'Natuurbescherming in Namibië richt zich op behoud van de biodiversiteit als geheel. Dit gebeurt in samenwerking met lokale gemeenschappen en levert economische voordelen op voor hen. Cheetabescherming bij NGO's is een business model. Het is onduidelijk hoe hun werk bijdraagt aan het behoud van de biodiversiteit in Namibië. Bovendien levert het geen economische voordelen op voor de lokale bevolking.'
Brandons denkt dat het fenomeen breder is in de zin van NGO's of toeristische ondernemingen die diersoorten in gevangenschap houden en internationaal vrijwilligerswerk aanbieden. 'Natuurbescherming is waarschijnlijk ook in andere gebieden commercieel geworden, maar daar is nog geen onderzoek naar gedaan. Zelfs grote, internationale natuurorganisaties kijken niet voldoende naar wat er speelt in de regio, zoals voedselzekerheid, armoede en rechten op het gebruik van grondstoffen. Ik vind dat dit soort internationale NGO's niet bijdragen aan natuurbehoud tenzij hun werk de gemeenschap direct ondersteunt op deze gebieden.'
In Namibië pleit Brandon voor meer toezicht vanuit de overheid op de activiteiten die plaatsvinden op privéterrein. Bovendien pleit ze voor een betere controle op uitspraken over natuurbescherming door particuliere organisaties, zoals de NGO's die zich in Namibië bezighouden met cheetabescherming. 'Als de emoties bij het idee van extinctie worden gebruikt om wereldwijd de aandacht te trekken voor lokale natuurbescherming en om fondsen te werven, dan werkt dat ontzettend goed. Maar de angst om een soort te verliezen, overschaduwt steeds vaker het verhaal over sociale en ecologische rechtvaardigheid.'
